Gönül etmek. Tasavvuf yollarında umûmî bir terimdir. Himmeti manevî yardım anlamına gelir. Meselâ, birisine, gönül edin de şu yazıyı bitireyim denir.

Hakta, Hak vere. Bu söz, yok, bitti, bitmiş yerine kullanılır. Mesela ?Şeker Hakta? denmekle şekerin bittiği, bir şey istenince ?Hak vere? denmekle kalmadığı anlatılmış olur. Hattâ, şöyle bir hikâye de söylenegelmiştir. İstanbul?da yangınların birbiri ardınca sürüp gittiği bir devirde Mevlevî şeyhi, yeni ikrar vermiş canlardan birine, dışardan duyulan bir gürültü üzerine, ?derviş kardeş der, dışarıya çık ta anla bakalım; yangın mı var? ?Dervişe, daha önce, bir şey yok dememesi, Hak vere demesi tenbih edildiğinden dışarıya çıkıp gelen derviş, yangın yok yerine, erenlerim, yangın hak vere der. Şeyh, bu söz üzerine aman derviş kardeş der, her şeyi hak vere, fakat yangını değil.

Hâmûşân. Susanlar demektir. Ölmüş olanlar, vefat etmiş olanlar anlamına kullanıldığı gibi mezarlık anlamına da gelir.

Köçek. Nev-niyâza yâni yola yeni girmiş cana ve bilhassa yeni Semâ? çıkaran gence ?Köçek? ve Mevlânâ Köçeği? denir. Ayrıca şeyh hizmetine tâyîn edilmiş Matbâh cânına, yâhut dedeye de ?köçek? denir. Meselâ, İstanbul?da Hâlet Efendi Kütüphânesine mülhak kitaplar arasında, 74 No.?da kayıtlı mecmuanın üstünde, Min kütübil fakıyr Derviş İbrahim -al Mavlavîyy-al Kunavî sâkin der hânkaah-ı Bâb-ı cedîd hâlâ der hidmet-i Kûçekiyy-al Şayh-al Mavlavî Alîyy-al Nutkıy kaydını okumaktayız.

Nâz. Tanrı tarafından sevilmek. Görünüşte, herkes tarafından yapılamayacak şeyleri yaptığı, herkes tarafından söylenemeyecek sözleri söylediği halde suçlu sayılmamak. Bütün tasavvuf yollarınca umûmi olan bu terim, erenlerin bir kısmı hakkında söylenir. Bunlara ?Naz ehli? denir.

Nazar. Bakış, Sûfîler ve bilhassa aşk ve cezbeyi sülûke esas tutan melâmet ehli (Bayrâmi Melâmîleri-Hamzevîler) ve melâmet esasına dayanan Mevlevîler, nazara büyük bir önem verirler. Onlarca hâl ehlinin, mürşidin Hakkaanî nazarı, sâlikin mevhum varlığını yok eder; sâliki cezbeye ulaştırır en yüce mertebelere eriştirir. Bu yüzden, ?Devr-i Veled?i? de post önünde karşılaşanlar, birbirlerinin yüzlerine gözlerine ve iki kaşlarının arasına bakıp baş keserler. Salık, daima mürşidin nazarına muhtaçtın bu nazarla gerçeğe varır.

Sırlamak. Çerağı, lambayı elektriği, ocağı söndür sözünün anlamında, kötü bir iltibas bulunduğundan, bunun yerine, ?sırla, sırladım, sırlandı, sırlanmış? sözleri kullanılır. Aynı zamanda bir şeyi saklamaya da ?sır etmek? denir. Birisinin ölümünden sonra gömülmesine de ?sırlamak? denir. ?Falanı, bugün, falan yerde sırladık? gibi.

terceman. Muayyen işler yapılırken okunacak mürettep dualara bu ad verilir; bu terim Bektâşîlerle Mevlevîler arasında müşterektir.

Yolsuz, Yolsuzluk. Suçlu, suç işlemek yerine kullanılır. Yolsuz olmak, tarikatte düşkün olmaya denir.

Zâbitan. Mevlevî dergâhının ruhu, matbâh?tır. Mahbâhta, başta aşçı dede (Ser-tabbâh) olmak üzere kazancı dede içeri meydancısı ve bulaşıkçı dede, dergâhın mürebbileridir. Aşçıbaşı, dergâhın masrafını idareyle vazifelidir; canların edep ve terbiyelerinden de sorumludur. Kazancı dede, aşçı dedenin yardımcısı sayılır. Halife dede, matbâha yeni girenleri, nev-niyâzları yetiştirir, onlara yol-yordam öğretir. Meydancı dede, şeyhin buyruğu altındadır; emirleri o tebliğ eder. Konya?da ayrıca ?Şems zaviyesi? ve ?Ateşbaz zaviyesi? de vardır ki Şems zaviyesinin şeyhine, ?Şems Dedesi? denirdi. Bu iki makamda şeyh olanlar, cuma günleri, Mevlânâ dergâhına gelirler, mukabelede, yerlerini alırlar, mukabelede bulunurlardı. Bir yere şeyh tâyin edilince, şeyhin icazetnamesini de, ekseriyetle Ateşbaz Şeyhi götürürdü. Degâh, aynı zamanda bir musuki yurdu ve edebiyat medresesi olduğundan neyzen başıyla kudümzen başının ve ?Mesnevî-hân?ın da dargâh erkânı arasında değerli yerleri vardı. Mukabelede okunacak âyîn, âyîn-hânlara, bunlar tarafından talîm ve meşk edilir; neyzen yetiştirilir, usûl öğretilirdi. Mesnevî-hân da, isti?dadı olanlara Mesnevî okutur, dil ve edebiyat öğretir, tasavvuf dersi verir, olgunlaşana icazet vererek Mesnevî şerhine icazet ve izin vermiş olurdu. Bu saydığımız dedeler, dergâhın maddî-mânevî yönden hizmetine bakan sorumlu kişilerdi ve bunlara, dergâh zabitânı denirdi. Matbâhta, on sekiz hizmet vardı; bu hizmetleri görenler şunlardı: 1) Kazancı Dede. Canların inzibatından, edep ve terbiyelerinden sorumluydu. Aşçıbaşı gibi bunun da ayrı bir postu vardı; yâni makam sahibiydi. 2) Halife Dede. Mahbâha yeni girenlere yol, erkân öğretir, onları yetiştirirdi. 3) Dışarı Meydancısı. Hücrelerdeki dedelere, Konya?da tarikatçının diğer yerlerde aşçıbaşının emirlerini bildirirdi. 4) Çamaşırcı Dede. Dedelerin ve canların çamaşırlarını yıkar, yıkatır, temizliğe nezaret ederdi. 5) Âb-rîzci. Helâların, şadırvanın, muslukların temizliğine bakardı. 6) Şerbetçi. Hücreye çıkacak canın şerbetini hazırlar, dedeler, matbâhı ziyarete gelince onlara şerbet yapıp sunardı. 7) Bulaşıkçı. Kaba-kacağa, onların temizliğine bakar, onları yıkar, yıkatırdı. 8) Dolapçı. Bu da kaba-kacağa bakar, kalaylanması gerekenleri kalaylatırdı. 9) Pazarcı. Sabahları, zembille pazara gider, alınacak şeyleri alıp getirirdi. 10) Somatçı. Sofraları kurar, kaldırır, yerini süpürür, süpürtürdü. 11) İç meydancısı. Matbâhdaki canlara kahve pişirir, Cum?a günleri dedeler, matbâhı ziyarete gelince onlara kahve yapıp sunardı. 12) İçeri kandilcisi. Matbâhın kandillerini, şamdanlarını temizler, hazırlar, uyandırır, dinlendirir, sır ederdi. 13) Tahmisçi. Matbâhın ve dedelerin kahvelerini döverdi. 14) Yatakçı. Canların yataklarını serer, kaldırır, devşirirdi. 15) Dışarı kandilcisi. Dışarıdaki kandillere, şamdanlara, mumlara bakardı. 16) Süpürgeci. Bahçeyi ve etrafı süpürür, süpürtür, temizliğe bakardı. 17) Çerağcı. Mahbâhın kandil ve şamdanlarına nezâret ederdi ve türbedârın yardımcısı sayılırdı. 18) Ayakçı. Ayak hizmetlerinde bulunur; lâzım olan şeyleri getirip götürürdü. Soyunup dervişliğe ikrar verene, ilk olarak bu hizmet verilirdi. Dergâhta can çoksa, hizmet sahiplerine, birer, ikişer, yardımcı verilirdi ki bunlara ?refıyk? denirdi. Can azsa, iki-üç hizmeti bir kişi görürdü.