Bir zaman Türkler çok az -örneğin Araplardan ve İranlılardan çok daha az- milli bilinçlilik gösterdiler. İslamlıktan önceki Türkler her halde ilkel bir halk değildi; fakat kendi devletleri, dinleri ve edebiyatlarıyla belli düzeyde uygarlığa sahip kavimlerdi. Bununla beraber, birkaç kırıntı hariç, onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyıllarda Avrupalı bilim adamları tarafından kısmen yeniden bulununcaya kadar, hepsi unutulmuş ve İslamlık içinde silinmişti. Eski Arabistan putperest kahramanlarının Araplardaki anılarının, eski İran imparatorlarının geçmiş ihtişamları hakkındaki İranlı gururunun, hatta Firavunların kırılmış fakat muazzam anıtları etrafında örülmüş müphem Mısır efsanelerinin eşi Türklerde yoktur. Halk şiiri ve soy
efsanesinden birkaç parça dışında, bütün İslamlık öncesi Türk geçmişi unutulmuştu. Hatta Karahanlılar gibi yeni İslamlaşmış bir Türk hanedanı, onuncu yüzyılda Türk geçmişini unutup ve kendisini İran efsanesinden alınan bir adla Efrasiyab Hanedanı olarak adlandırmıştı. Hatta Türk adının kendisi ve ifade ettiği varlık bile, bir anlamda İslami niteliktedir. İslamlıktan önceki yazıtlarda Türk sözü gözükmekte ise de, birbiriyle akraba step kavimlerinden sadece birini ifade eder. Bütün grubu ve belki de bizzat böyle bir grup kavramını kapsamak üzere genelleştirilmiş bir kullanılışı İslamlıkla başlar ve İslamlıkla özdeş bir hale gelmiştir; tarihi Türk milleti ve kültürü, hatta bir bakıma dilin kendisi, son bin yıl içinde mevcut olduğu şekliyle, hep İslamlık içinde doğdular. Bugüne kadar Türk deyimi, putperest Çuvaş ve Hristiyan Gagavuzlar gibi Türk aslından ve dilinden olsalar veya İstanbul Hristiyanları ve Yahudileri gibi bir Türk devletinin vatandaşı bulunsalar bile, Müslüman olmayanlar hakkında hiçbir zaman kullanılmamıştır.